Historia e svilup Laax

Gia el 15avel tschentaner dispona Laax da gronda autonomia. 1428 secumpran ils vischins libers dil domini dil cont Rudolf VII. de Werdenberg-Sargans. 1434 sesuttamettan ils Libers da Laax al protectorat digl uestg da Cuera e vegnan recepi dad el sco «libers commembers dalla Casa da Diu». Ils Libers sepatrunan da dretgs finanzialmein interessants, sco las duanas ed il dretg da fiera.
Casas patrizianas bein mantenidas dattan perdetga dalla beinstonza dils habitonts. Ina impurtonta fasa da baghegiar entscheiva entuorn ils 1850 e vegn accelerada tras il barschament igl onn 1874 che ha intschendrau sis casas e treis clavaus.
Sco quei ch’igl ei stau il cass en biaras autras vischnauncas alpinas han ils da Laax, fagend il pur, luvrond da manual e vid lenna, durmiu ditg e bein la sien dils gests. Naven da 1962 ei denton tut semidau: Cun l’avertura dil Crap Sogn Gion ei il svilup turistic buca pli staus da frenar.

La regiun da Laax ei geologicamein fetg veglia. Il territori dalla vischnaunca tonscha naven dalla Platta Pussenta, digl Uaul Grond e dall’imposanta cavorgia da Laax entochen si tier il sparta-auas dils cuolms grischuns e glarunes. Ils nums Lavanuz e Nagiens sin territori da Laax vegnan considerai sco preromans. Menziunau vegn il territori da Laax per l’emprema ga igl onn 765 el testament digl uestg Tello da Cuera.



Svilup populaziun dapi 1803

8000 a.Cr. La bova dil Crap da Flem – la pli gronda bova prehistorica dall’Europa – dat alla regiun sia fuorma hodierna. Caracteristics per la regiun ein ils numerus lags. Informaziuns davart ils 6 lags da Laax anfleis vus cheu.

765 Igl uestg Tello da Cuera regala alla claustra benedictina da Mustér siu possess spatitschaus denter Flem e Trun. Il testament menziunescha il territori e nums da funs sigl intschess da Laax.

1290 Il vitg da Laax vegn numnaus per l’emprema ga en in rodel dalla catedrala da Cuera. La fuorma «Lax» cumpara pér sin in sigil duvraus suenter 1424 e la fuorma «Laax» schizun pér el 16avel tschentaner. Informaziuns davart la historia dil num da Laax e dils nums locals e da funs anfleis vus cheu.

1428 Per 300 ducatas d’aur secumpran ils da Laax libers dil domini dil cont Rudolf VII. de Werdenberg-Sargans. Dapli informaziuns anfleis vus cheu.

1654 e 1657 La dertgira criminala da Laax-Sevgein sentenziescha silmeins duas dunnas alla mort: Urschla Delbin da Schluein ed Anna Donau da Laax. Ellas vegnan inculpadas d’esser strias.

1677 Udalrich de Mont, uestg da Cuera, consecrescha la nova baselgia als patruns s. Gagl ed s. Otmar.

1766 Ils 23 da settember ha Florin Vincenz da Siat testamentau alla pleiv da Laax la biala summa da 900 florins. Denter auter ei l’ierta era stada destinada per l’instrucziun da scola entras ils capolons. Quels eran obligai da dar igl entir onn scola tudestga e latina alla giuventetgna dils «Libers de Laax». Dapi quei onn exista a Laax pia ina «scola».

1865 Tenor las actas avon maun egl archiv cantunal sto ei haver dau avon ils 10 da november in barschament pli grond a Laax.

1870 Tenor la Gasetta Romontscha dils 26 d’uost ha la vischnaunca schau vegnir ina squettra de fiug ord la fabrica dils frars Grossmayer a s. Pieder/Feldkirch.

1871 Il plevon, poet e scribent romontsch Flurin Camathias (1871-1946) nescha a Laax.

1873 Emprem biro da posta per propi ella Posta Veglia. Cheu ina cuorta cronica dalla posta da Laax da Tarzisi Pfister-Cavelti.

1874 Ils 14 da schaner ha in fiug intschendrau 6 casas e 3 nuegls.

1877 Ils 17 de matg destruescha in barschament 2 casas dublas cun 3 clavaus.

1880 Il Seehof, igl emprem hotel, vegn eregius a Laax.

1885 Dapi ils 10 d’uost dispona la posta da Laax d’in indrez per telegrafar.

1886 Ils 20 da zercladur destruescha in barschament 2 casas ed in miez clavau.

1899 Interessant da leger tgei interpresas/mistergners da Laax ch’ein nudai el «Schweiz. Handels-Adressbuch» da 1899.

1903 Pieder Tuor (1876-1957) publichescha sia dissertaziun «Die Freien von Laax».

1904 Laax ei l’emprema vischnaunca sursilvana cun glisch electrica. En special ha la vischnaunca survegniu cazzolas per illuminar las vias. Dapli informaziuns anfleis vus cheu.

1909 Il hotel Seehof ei staus igl emprem abonnent da telefon ch’ei vegnius colligiaus cun la reit da Flem. Informaziuns dalla historia dil telegraf/telefon a Laax anfleis vus cheu.

1928 Fiasta commemorativa dils «Libers da Laax» a Marcau. Co la «Gasetta Romontscha» ha rapportau dalla fiasta anfleis vus cheu.

1945 La casa da scola, situada amiez vischnaunca, vegn destruida diltuttafatg entras in barschament.

1950 Avertura dalla nova casa da scola cun sala da gimnastica (dapi 1988 sesanfla il «Center La Cauma» el liug dalla anteriura scola).

1956–1967 La vischnaunca stat sut curatel.

1962 La societad «Skilifte und Bergbahnen Crap Sogn Gion AG» vegn fundada.
L’Uniu da cura e traffic Laax montescha a Cons in pign runal da skis.

1966 Mathias Ardüser (1911-1982) daventa emprem secretari turistic en uffeci cumplein.

1968 A caschun dalla radunonza da vischnaunca dils 15 da november ei Guido Cathomen vegnius elegius canzlist en plazza cumpleina. Eusebi Gliott (1919-1994) haveva demissiunau sin la fin digl onn suenter esser staus varga in decenni cassier communal, e dapi 1967 era canzlist en uffeci accessori.
Ils 31 da december vegn inaugurada la pli gronda funiculara dallas alps da Murschetg sil Crap Sogn Gion.

1972 Scaffiziun d’ina squadra per lavur communala.

1974 Ils 28 da zercladur ha la radunonza da vischnaunca approbau il statut dalla Fundaziun Pro Laax. Emprem parsura daventa il president communal Eugen B. Hangartner.

1976 L’administraziun da vischnaunca, la canzlia, mida dalla scola (dapi 1988 sesanfla il «Center La Cauma» en quest liug) ellas localitads si el niev Center Communal.
Cun Natalia Gliott vegn per l’emprema ga ina dunna elegida en suprastonza communala.

1977 Avertura dil stan da tir Giratsch. Avon vegneva sittau dil Plaun dil Lag sur il lag en direcziun «Gerba».
Ils 25 d’october ha liug la radunonza da fundaziun dil Cerchel Cultural Laax. Emprem president ei il scarvon communal Augustin Killias (1934-2017).

1978 Ils «Libers da Laax» commemoreschan ils «550 onns brev da libertad» cun in teater el liber «La glisch della libertad» da Donat Cadruvi, cun in til festiv, cun plazzar in «monument» sil Plaun dil Lag e differentas occurrenzas culturalas. Dapli informaziuns anfleis vus cheu.
Ils 2 da december vegn la pendiculara sil glatscher dil Vorab inaugurada.

1980 Avertura dil museum local e dalla casa da scola Grava.

1982 Avertura dil bogn cuvretg Grava, dil luvratori e dil local da pumpiers a Pardanal.

1983 Inauguraziun dalla plazza da sport «Lag Sec».

1984 Avertura dalla «Sentupada» cun localitads per las uniuns dil vitg.

1988 50 onns dapi ch’il romontsch ei vegnius acceptaus sco lungatg naziunal.
Teater el liber «Romeo e Julia».
Avertura dil Center la Cauma.

1991 3. «Scuntrada romontscha» a Laax.

1993 Avertura dalla nova sauna el bogn cuvretg Grava.

1995 La vischnaunca cumpra terren a Cons. Dapi 2012 ei la «zona d’indigens» vegnida surbaghegiada.

1996 Ils 13 da matg han la Crap Sogn Gion AG e la Flimser Bergbahnen AG communicau ch’ellas fusiuneschan alla interpresa Weisse Arena AG/Arena Alva SA.

1997 Avertura dalla Casa de Mont e dalla biblioteca communala.
Fusiun dallas uniuns turisticas da Flem, Laax e Falera alla organisaziun cul num Flims Laax Falera Tourismus.

1998 Teater el liber «Anatevka».
Construcziun dalla tschaffada d’aua Fops/Manul.

1999 Engrondiment dil museum local.

2000 Illuminaziun entuorn il lag ed illuminaziun da Nadal.
Reducziun dalla suprastonza communala sin tschun commembers.
La fiasta d’affons entuorn il Lag Grond vegn organisada per l’emprema gada.

2001 Nova punt Val Vau.
Cumpra da terren a Grava per mantener il runal d’affons.
Decisiun per la meglieraziun generala dil funs.

2002 Stanza da fitness e ruschnera el bogn cuvretg.

2004 Engrondaziun dalla plazza da giugs.

2005 Publicaziun dil maletg empalont per la vischnaunca da Laax.
Entschatta dalla meglieraziun generala.

2006 Fiasta finala dalla sessiun «extra muros» dil parlament federal.

2007 Retratga dalla surbaghegiada Sontga Clau en possess dalla vischnaunca.

2008 Fusiun dils pumpiers Laax e Falera.
A caschun dalla radunonza generala dils 19 da mars vegn il Cerchel Cultural integraus en l’organisaziun dalla Fundaziun Pro Laax.

2009 Teater el liber «In siemi dalla notg sogn Gion».

2011 Inauguraziun dalla nova casa pervenda.
Revisiun totala planisaziun locala.

2012 Realisaziun zona da baghegiar per indigens Cons.
Ils pumpiers da Laax/Falera collaboreschen el futur era cun quels da Sagogn e Schluein.
IInauguraziun dalla Villa Alpina – construida all’entschatta dils onns 1900 sco pensiun – ch’ei vegnida renovada e dalla nova Casa Alpina, casas en possess dalla vischnaunca.

2013 Il Chor mischedau ed il Chor viril da Laax han envidau ils chors dalla Surselva alla Fiasta da cant ceciliana.

2014 Naven digl onn da scola 2014/15 ha la vischnaunca da Laax ensemen cun la vischnaunca da Falera fundau il consorzi da scoletta e scola primara SCOLAVIVA. Medemamein ei vegniu fundau il niev consorzi da scola superiura SCOLAVIVA cun las vischnauncas da Laax, Falera, Sagogn e Schluein.
Inauguraziun novas localitads en Casa da scola Grava.

2015 Avertura dalla pli gronda halfpipe dil mund sil Crap s. Gion.
Inauguraziun surpassadi Staderas.

2017 Construcziun dalla rundella a Marcau.
Avertura luvratori forestal e tegia d’uaul Salums Sura.

2018 Avertura casa da cultura ed art Cularta, Ustria Lags e casa da parcar Grava.

2019 La vischnaunca decida la realisaziun dil project calira a distanza.

2020 La posta vegn integrada ella stizun dil Volg.
La vischnaunca decida da metter sut tiara la lingia da tensiun aulta el territori Fletg tochen Staderas.
Avertura Wellneshotel Grava.
Nova illuminaziun da Nadal/unviern.
Terminau il project dalla meglieraziun.

2021 Avertura Senda da tschemas.
Sanaziun ruina dil casti Lagenberg.

2022 Sin l'entschatta digl onn da scola 2022/23 meinan las vischnauncas Falera, Laax, Sagogn e Schluein scolettas e scolas en in consorzi communabel.
Renovaziun baselgia e santeri.

2023 Ils 27 da schaner croda la decisiun encunter ina fusiun cun las vischnauncas da Sagogn e Schluein. A Laax han 709 votantAs detg na e 290 gie.